Επτά επί Θήβας

Ο Λάιος, βασιλιάς της Θήβας, πήρε χρησμό να μην κάνει ποτέ παιδιά. Παράκουσε τις θεϊκές εντολές και έκανε με την Ιοκάστη ένα γιο, τον Οιδίποδα και τον παράτησε στο βουνό για να πεθάνει. Το παιδί όμως δεν πέθανε, τον μεγάλωσαν στην Κόρινθο. Όταν μεγάλωσε πήρε χρησμό που έλεγε πως θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα κοιμηθεί με την μητέρα του, νομίζοντας πως οι γονείς του είναι Κορίνθιοι φεύγει και πάει προς την Θήβα. Εκεί σκοτώνει τον Λάιο, τον πατέρα του, και παντρεύεται τη μητέρα του και κάνει μαζί της τέσσερα παιδιά, δυο κόρες, την Αντιγόνη και την Ισμήνη και δυο γιους, τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη. Μετά την αποκάλυψη της αλήθειας καταριέται τους γιους του, οι οποίοι λογομαχούν για την εξουσία.

Αυτά είναι τα θέματα των δυο πρώτων τραγωδιών της τετραλογίας του Αισχύλου για τον Θηβαϊκό κύκλο: Λάιος και Οιδίποδας. Η τρίτη –και μόνη σωζόμενη- τραγωδία έχει τίτλο Επτά επί Θήβας. Ο Ετεοκλής έχει πάρει την εξουσία της Θήβας και δεν την παραδίδει στον αδελφό του, έτσι ο Πολυνείκης κινεί στρατό από το Άργος να αλώσει την πατρική του πόλη. Το τέλος αυτής της τραγωδίας είναι αδιαφιλονίκητο, αναμφισβήτητο για όλους, τόσο στο κοινό όσο και στους χαρακτήρες, εξού και το έργο είναι τόσο τραγικό.

Τι καινούργιο μπορεί να φέρει μια παράσταση ειδικά ενός τέτοιου έργου, το οποίο επίσης έχει μακρόσυρτες αφηγήσεις και αγγελίες; Κι όμως. Ας ξεκινήσουμε από την μετάφραση. Το πρόγραμμα της παράστασης έχει τρισέλιδο –παρακαλώ- σημείωμα μεταφραστή. Είναι σημαντικό να τονίζεται η σημασία (αλλά και οι δυσκολίες ή και η μεθοδολογία) κάθε νέας μετάφρασης. Και η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα ήταν έως και ευρηματική, ναι μεν άμεση αλλά έντεχνα φώτισε εκείνες τις ιδιαίτερες πτυχές του έργου ως προς την μέγα αισχύλεια ηθική.

Σκηνοθετικά δε… το έργο εκτοξεύθηκε σε ένα καθολικό επίπεδο. Οι χαρακτήρες του έργου, τα Αισχύλεια «τέρατα» ηθικής, έγιναν άνθρωποι. Τολμηρό. Κι όμως δεν ξεφεύγει από το πνεύμα της τραγωδίας. Ο Ετεοκλής, γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλο, την έκβαση αυτού του πολέμου και του κάθε πολέμου. Η κωμικότητα με την οποία αντιμετωπίσθηκε σκηνοθετικά η διαδικασία καθορισμού των στρατηγών, τόνισε ακριβώς την τραγικότητα του έργου. Ο πόλεμος, μας λέει ο Γκραουζίνις, είναι μια βλακεία, ένα τραγικό αστείο, ένα τσίρκο. Και έτσι είναι δυστυχώς.

Ποια είναι η σημασία του πολέμου; Ποτέ δεν σταμάτησαν οι πόλεμοι, άρα κάποια χρησιμότητα θα έχουν. Δεν υπάρχει χώρα στον κόσμο που να μην ξέρει τι είναι ο πόλεμος ή που να μην έχει μνήμες ενός πολέμου. Θα τελειώσουν άραγε ποτέ οι πόλεμοι; Με τους Επτά επί Θήβας γινόμαστε μάρτυρες ενός κοσμοϊστορικού γεγονότος, τον αφανισμό της γενιάς των Λαβδακιδών. Μετά το τέλος του έργου η Θήβα είναι ελεύθερη, είναι η νικήτρια. Είναι επίσης ένα ερείπιο, είναι επίσης ορφανή από άντρες, είναι η Μοσούλη σήμερα. Και οι πολίτες επωμίζονται το βάρος της καταστροφής, πάντα. Οι άρχοντες από την άλλη (οι Πρόκριτοι στο νόθο τέλος της τραγωδίας) ορίζουν με νόμους τη συνέχεια, κατά κάποιον τρόπο, αυτού του ήδη επίπονου πολέμου. Εδώ έγκειται η τραγικότητα του ανθρώπου.

Η παράσταση ήταν αισθητικά ομοιογενής. Μουσική, σκηνικά και κοστούμια, κίνηση και χορογραφίες κολακεύονταν μεταξύ τους και μαζί με την σκηνοθεσία (και την ευρηματική επαναλαμβάνω μετάφραση) έφεραν το έργο στο σήμερα χωρίς περιττολογίες και ωμούς συναισθηματισμούς. Ο Πολυνείκης εμφανίστηκε στην παράσταση αυτή (στην τραγωδία δεν τον συναντούμε) και έμοιαζε με τον Ετεοκλή, ισχυρό μήνυμα πως οι άνθρωποι μοιάζουμε μεταξύ μας, είμαστε αδέλφια όλοι και το να σκοτώνει ο ένας τον άλλον είναι ίσως το πιο απάνθρωπο πράγμα. Τα χορικά, οι πολεμικές ιαχές, εύχομαι να ηχούν στα αυτιά όλων των ανθρώπων.

Ταυτότητα της παράστασης:

Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας

Σκηνοθεσία: Τσέζαρις Γκαουζίνις

Σκηνικά-Κοστούμια: Κέννυ ΜακΛέλλαν

Μουσική: Δημήτρης Θεοχάρης

Χορογραφία-Κίνηση: Έντι Λάμε

Φωτισμοί: Αλέκος Γιάνναρος

Μουσική διδασκαλία: Παναγιώτης Μπάρλας

Βοηθός σκηνοθέτη: Αθηνά Σαμαρτζίδου

Βοηθός σκηνογράφου-ενδυματολόγου: Μαρία Μυλωνά

Οργάνωση παραγωγής: Φιλοθέη Ελευθεριάδου

Διανομή:

Ετεοκλής: Γιάννης Στάνκογλου

Άγγελος: Γιώργος Καύκας

Κήρυκας: Αλέξανδρος Τσακίρης

Αντιγόνη: Κλειώ-Δανάη Οθωναίου

Ισμήνη: Ιώβη Φραγκάτου

Πολυνείκης: Γιώργος Παπανδρέου

Χορός: Λουκία Βασιλείου, Μομώ Βλάχου, Δημήτρης Δρόσος, Ελένη Θυμιοπούλου, Δάφνη Κιουρκτσόγλου, Χρήστος Μαστρογιαννίδης, Βασίλης Παπαγεωργίου, Σταυριάνα Παπαδάκη, Γρηγόρης Παπαδόπουλος, Αλεξία Σαπρανίδου, Πολυξένη Σπυροπούλου, Γιώργος Σφυρίδης, Ευανθία Σωφρονίδου, Κωνσταντίνος Χατζησάββας.

Τρωάδες

Το θέατρο ξεπρόβαλε από τις ιερές τελετουργίες των πρωτόγονων ανθρώπων και κοινωνιών. Οι άνθρωποι εφηύραν τις ιερές εκείνες τελετές, οι οποίες ήταν πλούσιες σε παραστασιακά στοιχεία, για να κατανοήσουν καλύτερα τον κόσμο και τον εαυτό τους, ή για να κατευνάσουν τις ανησυχίες τους για όσα δεν κατανοούσαν. Οι τελετουργίες αυτές, ή ας πούμε οι πρώιμες παραστάσεις, επιβλέπονταν στενά από την ίδια την κοινωνία μιας και είχαν μεγάλη σημασία και σημαντική θέση στην φυλή. Ανθρωπολόγοι επεξηγούν τις τελετουργίες αυτές ως μια κοινωνική ανάγκη.

Τι είναι σήμερα θέατρο; Το θέατρο παρουσιάζει διαφορετικά πρόσωπα, ανάλογα με την χώρα –ή καλύτερα την κοινωνία. Το μόνο σίγουρο είναι πως το θέατρο δεν περιορίζεται στο ευρύτερο δυτικό, ρεαλιστικό πρότυπο. Στην ιστορία του θεάτρου υπήρξαν προσπάθειες επανακαθορισμού της θεατρικής τέχνης στο σύνολό της, με παραμέτρους που αφορούν τόσο την θεωρητική όσο και την πρακτική πλευρά του θεάτρου. Από τον 20^ο αιώνα, μέχρι και σήμερα, αναδείχθηκε η ανάγκη από μελετητές και πρακτικούς του θεάτρου να βρεθούν νέα εργαλεία, νέα μέσα για την ανασύσταση του θεάτρου, η οποία ανασύσταση βασίζεται στην χαμένη ιερότητα του που προανέφερα συνοπτικά.

Ο Αρτώ μίλησε για την επιθετικότητα και σκληρότητα του θεάτρου και για μια ουσιαστική επικοινωνία ηθοποιών και θεατών (ή ουσιαστικότερη, σε σχέση με το ρεαλιστικό/ψυχολογικό θέατρο). Ο Γκροτόσφκι έπειτα μίλησε για την λιτότητα του θεάτρου και για μια εν δυνάμει υπέρβαση των ορίων τόσο της παράσταση, τόσο των ηθοποιών-εκτελεστών όσο και του κοινού. Πολλοί άλλοι ακολούθησαν την «γραμμή» του ιερού θεάτρου (βλ. Μνούσκιν, Μπρουκ) αλλά το ασιατικό θέατρο έχει την τιμητική του (βλ. Θέατρο Νο, Καμπούκι, Τατάσι Σουζούκι). Έτσι δίδεται έμφαση στην εκφορά του λόγου και την σωματικότητα του ηθοποιού, τα ιδιαίτερα ειδοποιά στοιχεία τόσο της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, όσο και του ιαπωνικού παραδοσιακού θεάτρου Νο.

Οι Τρωάδες του Θεόδωρου Τερζόπουλου ανήκουν σ’ αυτήν την «κατηγορία» θεάτρου. Η «παραδοσιακή» υποκριτική κρίνεται ακατάλληλη για να μεταφέρει τον στόχο της παράστασης, είναι ανίκανη να δημιουργήσει την οικουμενικότητα επί σκηνής ή να επιτρέψει στους ηθοποιούς να κατανοήσουν, να αισθανθούν ή και να εκφράσουν τα δικά τους ενδόμυχα και μάλλον αρχετυπικά και Αληθινά συναισθήματα. Χρειάζεται μια μεγάλη ψυχική τε και σωματική συγκέντρωση των ερμηνευτών, όχι μόνο την ώρα πριν την παράσταση ή και κατά τη διάρκειά της, αλλά για αρκετό χρόνο πριν την παράσταση. Πέραν όμως του φορμαλισμού, η παράσταση έκρυβε έναν ανατριχιαστικό ρεαλισμό.

Η παράσταση αυτή ξεπέρασε τα στενά όρια του τοπικού και επικοινώνησε με το Άλλο. Η συναισθηματική φόρτιση της συνύπαρξης ηθοποιών-ερμηνευτών από διχοτομημένες πόλεις είναι ένα επίπεδο, η οργανική συνύπαρξη τους επί σκηνής ένα άλλο. «Όποια γλώσσα κι αν μιλάει ο άνθρωπος, η μοίρα του είναι μια», αφελέστατο αλλά δύσκολο να το περιγράψει κανείς. Δεν μπορείς να πεις για αυτήν την παράσταση «μ’ άρεσε» ή «δεν μ’ άρεσε», δεν χωράνε γούστα. Μακάρι να μπορούσαν να δουν όλοι τις Τρωάδες αυτές… Μακάρι να μπορούσαν να τις καταλάβουν όλοι. Τα μηνύματα ήταν διάσπαρτα (ένεκα... Χάινερ Μύλερ) και ισχυρά.

Η τέχνη συναντά τοιουτοτρόπως την φιλοσοφία. Θα έλεγε κάποιος πως η πρώτη ύλη είναι σπουδαία, το έργο, το κείμενο, μα στην Πάφο ζωντάνεψε ένας κόσμος, ένα ολόκληρο ενεργειακό πεδίο. Η σκηνή δεν ήταν μόνο η ορχήστρα του θεάτρου ήταν και οι κερκίδες, ήμασταν μέρος μιας μεγάλης εμπειρίας, την οποία πιστεύω θα κουβαλούμε μέσα μας –μερικοί αν όχι όλοι- για πολύ καιρό. Γιατί ήταν αληθινή και ειλικρινής, ήταν απογυμνωμένη στην ουσία της σε μια μορφή καθολική.

 

Τρωάδες του Ευριπίδη

Εις μνήμην Γιάννη Κουέλλη

Μετάφραση: Κωστής Κολώτας

Σκηνοθεσία, Σκηνική εγκατάσταση: Θεόδωρος Τερζόπουλος

Βοηθός σκηνοθέτης: Σάββας Στρούμπος

Μουσική: Παναγιώτης Βελιανίτης

Κοστούμια: Λουκία

Φωτισμοί: Θεόδωρος Τερζόπουλος, Κωνσταντίνος Μπεθάνης

Υπεύθυνη παραγωγής: Μαρία Βογιατζή

Διανομή:

Εκάβη: Δέσποινα Μπεμπεδέλη

Ελένη, Χορός: Σοφία Χιλλ

Ανδρομάχη, Χορός:Νιόβη Χαραλάμπους

Ταλθύβιος, Χορός: Προκόπης Αγαθοκλέους

Ποσειδώνας, Μενέλαος, Χορός: Ανδρέας Φυλακτού

Αθηνά, Κασσάνδρα, Χορός: Εβελίνα Αραπίδη

Κασσάνδρα, Χορός: Ajla Hamzic, Hadar Barabash, Sara Ipsa, Evelyn Asouant

Κορυφαίος: Erdogan Kavaz

Ηλέκτρα του Σοφοκλή

Οι αρχαίες τραγωδίες κατά κάποιον τρόπο δεν μεταφράζονται. Οι μεταφράσεις ή οι αποδόσεις σήμερα προσπαθούν να μεταπλάσουν το κείμενο σε κάτι διαφορετικό, κάτι καινούργιο. Τα αρχαία κείμενα είναι ανεπανάληπτα γιατί ακριβώς, με μαθηματική ακρίβεια, συμπυκνώνουν μέσα τους όλο τον άνθρωπο, την ύπαρξη του, την ιστορία του. Όλες οι τραγωδίες μοιάζουν με πολύτιμους λίθους που πολλές φορές δεν έχουμε τα κατάλληλα εργαλεία να τις επεξεργαστούμε. 

Μπορεί ο Ευριπίδης πριν δυο χρόνια να μην έπεισε «κριτές», αλλά έτσι ήταν τα πράγματα και τότε. Φέτος δοκιμάζουμε τον… αγαπητότερο και τον τραγικότερο πάντων, τον Σοφοκλή. Η ιδέα ήταν του Νεοκλή, εγώ είμαι πιστός –αν όχι φανατικός- οπαδός του Ευριπίδη. Ο Σοφοκλής ήταν στυφός στην πρώτη ανάγνωση, μετά μου φάνηκε λυρικός αλλά πάντα ήταν ουσιαστικός. Στέκει γερά στα πόδια του, δεν ρωτά γιατί, δεν αμφισβητεί τόσο έντονα όσο ο Ευριπίδης. Οι θεοί του Σοφοκλή είναι σταθερές αξίες, μεγάλες, απροσπέλαστες δυνάμεις κι όμως στην Ηλέκτρα, και γενικότερα στο ώριμο του έργο, τρόπον τινά οι θεοί δεν ανακατεύονται με τους θνητούς. Ο Απόλλωνας δίνει χρησμό στον Ορέστη να πάρει εκδίκηση, χωρίς λεπτομέρειες. Δεν εμφανίζεται ποτέ, δεν τον υπερασπίζεται ποτέ, δεν τον υποστηρίζει στην διάρκεια γιατί τον έχρισε φορέα της θεϊκής δίκης.

Οι θεοί είναι απόντες. Έτσι δεν γίνεται και σήμερα; Οι θεοί –στο όνομα των οποίων γίνεται ένας ανίερος πόλεμος- απουσιάζουν. Ποτέ δεν μιλούν και δεν πρόκειται να εμφανιστούν, όπως γίνεται πολύ συχνά στα έργα του Ευριπίδη. Πώς θα μάθουμε το μάθημά μας λοιπόν, αν οι θεοί δεν μας μιλήσουν; Το δίκιο μοιράζεται στους πάντες. Προσοχή, αν όλοι έχουν δίκιο τότε σημαίνει πως όλοι έχουν άδικο επίσης. Μεγάλη ντροπή για τον Άνθρωπο να παραδέχεται ότι ο φονιάς έχει δίκιο. Και αυτό συμβαίνει στο έργο γιατί ακριβώς η ηθική και η ανηθικότητα παίρνουν στην σοφόκλεια Ηλέκτρα μια άλλη μορφή, μεταλλάσσονται όπως και στην εποχή μας.

Ο Άνθρωπος οφείλει να ντρέπεται, οφείλει να αναρωτιέται ποιος είναι και τι θέλει. Οφείλει στην ρευστή αυτή πραγματικότητα να αποτάξει το κακό (και τον τύραννο). Είναι και δεν είναι κυριολεκτικό. Η Ηλέκτρα δεν θεωρεί την Κλυταιμνήστρα μάνα της, την αποκληρώνει με τα –σκληρά-λόγια της. Έτσι ακόμα κι αν κρατούσε το μαχαίρι, δεν θα ‘ταν μητροκτόνος αλλά απλώς τυραννοκτόνος. Η Ηλέκτρα βρίσκει το κουράγιο να σκοτώσει κομμάτι του εαυτού της, να το σβήσει, βρίσκει το κουράγιο να διατάξει τον αδερφό της να μαχαιρώσει δυο φορές την γυναίκα αυτή, την οποία υπό άλλες περιστάσεις θα την έλεγε μάνα, μητέρα. 

Στο τέλος της τραγωδίας δεν έχει Ερινύες να σε κυνηγήσουν, μόνο το αίνιγμα της κάθαρσης. Γιατί αυτή η τραγωδία; Στην διαδρομή κατάλαβα τον Σοφοκλή καλύτερα, κατάλαβα γιατί ξανάγραψε τον μύθο και προσπάθησα να το κάνω κοινό κτήμα για όλους. Σε μια εποχή που η εκδίκηση οργιάζει και ξεφεύγει από το μέτρο και δεν υπάρχει ούτε καν μεταμέλεια, η Ηλέκτρα προσφέρει μαθήματα. Σ’ αυτήν την τραγωδία η ηθική τάξη καπηλεύεται από τους άρχοντες, δεν υπάρχουν θεοί-επόπτες ούτε θεοί-τιμωροί, η Δικαιοσύνη παίρνει ανθρώπινη μορφή. Ένα περιβάλλον, το οποίο –δυστυχώς- μοιάζει με την εποχή μας.

"Όποιος έβρει το κακό, μόνο κακό μπορεί να κάμει" 

Σοφοκλής, Ηλέκτρα

Φώτης

02 Ιουλίου 2017

Με αφορμή την πρεμιέρα της ΗΛΕΚΤΡΑΣ του Σοφοκλή από το Σατιρικό Θέατρο, στο πλαίσιο του 21^ου Διεθνούς Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Δράματος.

 

Ταυτότητα παράστασης:

Μετάφραση: Φώτης Φωτίου, Σκηνοθεσία: Νεοκλής Νεοκλέους, Σκηνικά: Χάρης Καυκαρίδης, Κοστούμια: Μαρίνα Χατζηλουκά, Μουσική: Σάββας Σάββα, Χορογραφίες: Παναγιώτης Ττοφή, Κίνηση: Νεοκλής Νεοκλέους και Παναγιώτης Ττοφή, Σχεδιασμός φωτισμού: Βικέντιος Χριστιανίδης, Βοηθός Σκηνοθέτη: Νικόλας Αρκαδίου

Ερμηνεύουν: Μαριάννα Καυκαρίδου, Ανδρέας Ρόζου, Άννα Γιαγκιώζη, Βασίλης Μιχαήλ, Κύνθια Παυλίδου, Λέανδρος Ταλιώτης, Νικόλας Αρκαδίου, Μαρία Ανδρέου, Θέμις Ππόλου, Ειρήνη Σαλάτα, Ζήνα Καυκαρίδου, Έλενα Οροκλινιώτη, Θεοδώρα Ανδρέου, Χριστίνα Γαβριηλίδου, Κυριακή Παπαδοπούλου, Χριστίνα Πιερή, Μιχαηλίνα Σουγκάρη.

Περισσότερες πληροφορίες: www.greekdramafest.com