Περί βίας

 Ή το αφήγημα του καθεστώτος Μητσοτάκη, σε αντιπαράθεση με το αφήγημα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας του 5ου αιώνα π.Χ., μέσα από την Ορέστεια, σχετικά με τη βία.

Το αρχαιοελληνικό δράμα ήταν ένα κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο, μια επίδειξη ισχύος της Αθήνας στα ιερά φεστιβάλ προς τους φιλοξενούμενους της. Ήταν περήφανοι οι Αθηναίοι, ο λαός και οι άρχοντες, για το δραματικό έργο που παρουσιαζόταν στις γιορτές γιατί έδειχναν πόσο πολιτισμένοι, σύγχρονοι και φιλοσοφημένοι ήταν. Το θέατρο μέσα από την εξέλιξή του στους αιώνες απώλεσε κάπως την θέση του με την πολιτεία, αλλά όχι με την πολιτική.

Η βία διατρέχει ως θέμα όλες τις τραγωδίες. Η Κλυταιμνήστρα στον Αγαμέμνονα τρομοκρατεί τον Χορό. Αν ο Χορός είχε μιλιά, αν ο λαός είχε το δικαίωμα να μιλήσει και αν ο λόγος του είχε βαρύτητα θα είχε αποφευχθεί ο φόνος του Αγαμέμνονα. Η Κλυταιμνήστρα είναι ένας πολιτικός, τύραννος και κρατικός τρομοκράτης, όποιος διαφωνεί μαζί της εξολοθρεύεται ή βασανίζεται. Ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης δικαιολογούν κάπως την Κλυταιμνήστρα, ο Αισχύλος όμως είναι κάπως απόλυτος μαζί της. Ο Αισχύλος στην Ορέστεια ισχυρίζεται ότι στην Αθήνα ίσχυε ο νόμος της παλαιάς διαθήκης, ο «οφθαλμός αντί οφθαλμού». Όμως η Κλυταιμνήστρα στον δικό της χαμένο οφθαλμό, την Ιφιγένεια, παίρνει ολόκληρο το κεφάλι του άντρα της ή ο Αίγισθος για τον δικό του χαμένο οφθαλμό, τα κανιβαλικά δείπνα, κομματιάζει τον Αγαμέμνονα, παίρνουν περισσότερα απ’ όσα «δικαιούνται» και επομένως πρέπει να τιμωρηθούν.

Η βία καταδικάζεται από τους πάντες όταν ασκείται από τους ανθρώπους. Όταν όμως της αποδίδουμε θεϊκή ή άλλη συμπαντική υποχρέωση -όπως έκαναν οι τραγικοί ποιητές- και όταν σήμερα της αποδίδουν κρατική «αναγκαιότητα» -όπως κάνουν συστηματικά και συστημικά οι άρχουσες τάξεις της Δύσης- τότε κατά κάποιον τρόπο προκαλούν και επιβάλλουν την ανοχή της βίας.

Η λέξη ύβρις σήμαινε αλαζονεία, περιφρόνηση, σωματική κακοποίηση [βία], προσβολή, εξευτελισμό. Αυτό είναι ένα δείγμα του πόσο δύσκολο είναι να μεταφράζεις μια τραγωδία. Η Κλυταιμνήστρα, στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, όταν αντιμετωπίζει για πρώτη φορά την Ηλέκτρα, κάνει παράπονο -σαν μάνα- πως η Ηλέκτρα την κακολογεί παντού, γιατί τάχα της συμπεριφέρεται και διοικεί την πόλη με θρασύτητα. Μετά, αποποιημένη από την θέση εξουσίας της, τής λέει «Εγώ δεν έχω [διαπράξει] ύβρη, τις προσβολές που ακούω από σένα τις επιστρέφω σε σένα».

Όταν αυτός που έπρεπε να είναι θεματοφύλακας της Δημοκρατίας καταφεύγει σε αντιδημοκρατικούς μηχανισμούς είναι επιβεβλημένη η επαναφορά της τάξης, δυστυχώς ακόμα και μέσα από τη βία. Για αυτό και η Ηλέκτρα του Σοφοκλή –που αν και προβάλει ένα πιο ανθρώπινο κομμάτι της Κλυταιμνήστρας- τελειώνει με τον φόνο της, την πτώση του άρχοντα, γιατί εκεί κρύβεται η κάθαρση. Η Κλυταιμνήστρα είναι με ποικίλους τρόπους αλαζόνας, έχει όμως υπερβεί το μέτρο και τιμωρείται, όχι ως μάνα αλλά ως η άρχουσα.

Ο Αισχύλος στους Πέρσες και στους Επτά, τραγωδίες με καθαρά πολεμική θεματολογία, απαρνείται τον πόλεμο. Στην Ορέστεια, η οποία διδάσκεται 14 χρόνια μετά τους Πέρσες –την αρχαιότερη σωζόμενη τραγωδία- ο Αισχύλος μιλά για τον φαύλο κύκλο της βίας. Η βία και η εκδίκηση γεννούν κι άλλη βία και εκδίκηση. Δεν είναι δα ανακάλυψη για Νόμπελ. Η απάντηση της βίας εκ μέρους της Ηλέκτρας στις Χοηφόρες είναι επιβεβλημένη γιατί η Κλυταιμνήστρα, η οδηγός της «Δημοκρατίας», η πρώτη των πολιτών, χρησιμοποίησε αθέμιτη συμπεριφορά, βία σωματική, ψυχολογική και άλλως πώς για να πετύχει έναν ατομικό παθολογικό στόχο.

Οι Αθηναίοι εβράβευσαν φυσικά τον Αισχύλο για την Ορέστεια, αλλά δεν σταμάτησαν οι πόλεμοι, δεν σταμάτησε ο εμφύλιος, δεν σταμάτησε η εκδίκηση και δεν σταμάτησε η βία. Η κρατική βία δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό, είναι αντίθετα η νέα κανονικότητα, είναι επίσης έννομη. Με νύχια και με δόντια το καθεστώς της Νέας Δημοκρατίας –που φλερτάρει με αυτό που τάχα φτύνει στην Τουρκία- προσπαθεί να πείσει ότι κάνει απλά αυτό που πρέπει να κάνει, ενώ κάθε μέρα ξεπερνούν βασανιστικά το ήδη χαμένο μέτρο. Το ζήτημα είναι πώς θα επέλθει τώρα η κάθαρση χωρίς από μηχανής -νατοϊκό ή άλλο- θεό-μεσάζοντα. Όχι με φόνους, αλλά ούτε με την αστική δικαιοσύνη, τον Αρείο Πάγο των Ευμενίδων. Πρέπει να μετατραπούν οι Ερινύες, εκτονωμένες ή μη, σε Ευμενίδες δίχως την βοήθεια των οργάνων του ίδιου του συστήματος που τις καταπιέζει και τις εξωθεί στην οργή.